KURDİ - KURDÇE -4
Bugün dünya
üzerinde pek çok dil ve bunlara bağlı lehçeler bulunmaktadır.
Devlet olabilme
şansı yakalayan diller lehçeler arasından birini tercih ederek dilde
standartlaşmayı sağlamış ve yoluna devam etmiştir. Ancak boyunduruk altında tutulan
diller gelişme olanaklarından yoksun bırakıldığı için yok olma tehdidiyle karşı
karşıya kalmışlardır.
Demek ki, bir dilin
yaşayabilmesi için öncelikle standartlaşıp okuma yazma dili haline gelmesi gerekiyor,
aksi takdirde egemen dilin etkisiyle yozlaşıp zaman içinde yok olabilir.
Önceki bölümlerde
Kurd dilinin tarihçesi ve lehçelerine değinmiş ve tüm talancı-inkârcı uğraşlara
rağmen Kurdçenin dünya dil aileleri arasında yerini alarak resmi dil statüsü
kazandığını açıklamaya çalışmıştım.
Bu bölümde de Kurdçenin
Kurmanci, Sorani, Lorani, Gorani ve Zazaki lehçe ve şivelerin coğrafik
konumlarını açıklamaya çalışacağım.
Kurdçenin coğrafik
alanı Türk, Fars, Arap, Ermeni, Azeri ve Ruslar tarafından paylaşılan Büyük
Kurdistandır.
Kürt tarihçisi
Şerefxan 1500’lerde Kurdistan coğrafyasını şöyle tanımlamıştır: “ Okyanustan
ayrılan Hürmüz Denizi kıyısından başlar Malatya ve Maraş illerinin nihayetine
uzanır…”
LEHÇE ve ŞİVELERİN COĞRAFİK KONUMU
1-KURMANCİ:
Dört lehçe içinde
en geniş yayılma alanına sahip olanıdır.
Kırmanci Lehçesinin
konuşma alanını kuzeyden ele alırsak eğer, şöyle bir rota takip etmemiz
gerekir. Azerbaycan sınırları içinde bulunan ancak, 1920’lerde Kurdistan’a Sor
Devletinin şehirleri olan Gence, Kubatlı, Lâçin, Kelbeçer, Zengılan’dan başlayarak
güneye doğru, İran’ın Maku, Xoy, Kotur, Urmiye, Şıno, Helgurd ve Irak’ın
Rewandız, Akre, Amédiye, Hewlér, Dohok, Musul, Zaxo, Suriye’nin Haseki, Qamışlo, Afrin, Halep,
Şam, Türkiye’nin Hatay, Adana, Mersin, Akhisar, Konya, Ankara’nın bazı
ilçeleri, Yozgat’ın bazı köyleri, Kırşehir, Kayseri, Sivas, Malatya, Erzincan,
Erzurum, Ardahan’dan tekrar Gence’ye uzanan alan içindeki bölge ile beraber
Lübnan, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Nahcivan, Rusya, Kazakistan, İran’ın
Horasan eyaleti ve diğer Orta Asya cumhuriyetlerindeki Kürt nüfus tarafından
konuşulmaktadır.
Şiveleri:
a- Rewendi-Bayezıdi: Rewadi Kurd Devletinin egemenlik döneminde yörede hakim olmuştur. Kafkas
Kurdistan’ından başlayarak güneydeki Şikak bölgesine kadar iner. Kars, Ağrı,
Erzurum, Erzincan, Muş ve Wan yöresini içine alır.
b- Şıkaki: Urmiye gölü, Gewer-Y.ova,
Elbak-Başkale ve Şemézdinan- Navşar yöresinde konuşulur.
c- Hekkari: Şırnak’ın hemen
güneyinden başlayarak Hakkari ili sınırları içindeki Kürtlerce konuşulur.
d- Boti: Zaxo´nun kuzeyinden başlayarak
Suriye Türkiye sınırlarının kesiştiği alandan Cizre, Şırnak ve Eruh´u içine
alacak biçimde Van Gölü´nün güneyinden Bitlis, Siirt, Batman ve Mardin
illerinin doğu yörelerini içine alır.
e- Bahdini: Zaxo, Amédiye, Akre,
Zêbar yöreleri ile Dohok ’ta konuşulur.
f- Sıncari: Sincar Dağı ve Şêxan
yöresi Kürtlerinin konuştuğu şivedir.
g-Sılivi (Kiki-Mıli): Diyarbakır,
Elazığ, Mardin yöreleri ile Fırat’ın doğu yakasında kalan kesimde konuşulur.
2- SORANİ: Hewlér’den güneye doğru Şirwan Çayı’ndan
Xaneqin´e, oradan da İran-Serhend Dağı cıvarındaki Mesirabad, Bicar ve
Esedawadan Hemrin Dağlarına dönerek Bahdinanla birleşen alanda konuşulur. Güney
sınırının eni de Melayir, Kirmansah, Qesri Şirin ve Xaneqin ana yoluna kadar uzanır.
a- Sılêmani -Babani: Irak-Süleymaniye,
Kerkük, Kıfri, Qeretepe, Tuz-siwan yöreleri ile Xaneqin´ in bazı köylerinde
konuşulur.
b- Mukri: İran-Şıno, Nexede,
Méraxe, Miyandivaw, Sahindij, Saqız, Bukan, Bane ve Serdeşt Kürtlerinin konuştuğu
lehçedir.
c- Sıneyi: İran-Sıne (Senendec),
Bicar, Kengewer ve Rewanser ile Ciwanro´nun kuzey yörelerinde konuşulur.
d-Germiyani: Xaneqin civarındaki
bazı köylerde konuşulur.
3- LORANİ: Melayir, Kırmanşah, Qesri
Şirin’den başlayarak Basra’ya kadar uzanan bölgede hâkimdir.
Şiveleri:
a- Xaneqini, b- Asil Lurri ya da Feyli, c- Kırmansani, d-
Leki, e- Kelhori, f- Perewendi, g- Qulgayeyi,
4- GORANİ: Bağdat-Kırmanşah arasındaki
dağlık bölgeden Hewraman’a doğru Paweh ve Kedule yöresiyle beraber Musul’un
doğu ve kuzeyinde konuşulur.
Goran lehçesi, Baba
Ardelan´ın 4. yüzyılda kurduğu Ardelan Beyliği döneminde yaygındı. Baba
Ardelan, Moğolların yıktığı Şahrezor´u imar ettikten sonra şehri başkent yaptı.
Goranların Zagros´un doğusundan Şahrezor’a doğru yayılmaları da bu beylik
döneminde başlamıştır.
Şiveleri:
a- Hewramani: Şirwan Çayı’nın
üst tarafına düşen Hewraman yöresi Kürtleri bu şiveyi konuşur. Hewraman
dağlarının batı tarafı, Halepçe ve Pêncwîn, doğu yakası ise Sine ve Kırmanşah´tır.
Hewraman yöresi; Hewramani Luhon, Hewramani Dızli, Hewramani Text, Hewramani Rézaw,
Hewramani Ciwanro ve Hewramani Kenduleyî diye bölgelere ayrılır.
b- Bacelani: Zengene ve Şebek´i
içerir. Musul´un doğusundan Başvaye yörelerinden yayılarak Hamdaniye´nin kuzey
ve güneyine, oradan da Talabani ve Zengene yöresine kadar uzanarak Qeretû,
Horên ve Şêxan´a dek dağılmışlardır. Bacelanîler Loristan´ın kuzeyindeki Zehaw
yöresinde de yaşarlar.
c- Gehwareyi, d-Kenduleyi, e-Béwenici, f-Rijabi,
g-Seyidi, h-Zerdeyi: şiveleri de yine İran Irak sınırlarının Goran mıntıkasında bazı köylerde
konuşulmaktadır.
5- ZAZAKİ: Kuzey Kurdistan’ın
Sivas, Zara, Erzincan, Adıyaman, Gerger, Urfa, Siverek, Diyarbakır, çermik, Çüngüş,
Piran, Hani, Lice, Hazro, çınar ve Kulp, Siirt, Kozluk, Sason ve Baykan, Bitlis, Mutki,
Muş, Varto, Erzurum, Hınıs ve Tekman,
Tunceli, Pülümür, Nazimiye, Ovacık, Hozat ve Çemişkezek, Elazığ merkez
ile Maden, Palo ve Karakoçan, Bingöl, Genç, Kiğı, Solhan ve Karlıova’da
konuşulur. (Dil bilimci F. Hemé ve Dr. Fuat’a göre Zazaca, Goraninin bir
şivesidir.)
Şiveleri:
a-Dersim Şivesi-Kuzey Zazaca: Dersim-Tunceli,
Erzincan, Sivas, Muş, Erzurum dolaylarında Alevi Zazalar tarafından konuşulur.
Bunun da kendi içinde ağız farklılıkları vardır. Dersim, Sivas, Muş’ta olduğu
gibi….
b- Merkez Zazaca: Palu ilçesi
başta olmak üzere Elazığ ve Bingöl illerinde genellikle Şafi Zazalar tarafından
konuşulur. Bunun içinde de ağız farklılıkları vardır, Palu, Eğil, Solhan, Hini
(Hani), Ergani, Kulp, Piran, Maden gibi...
c- Güney Zazaca: Urfa-Siverek, Adıyaman-Gerger,
Bitlis-Mutki ve Diyarbakır Malatya dolaylarında Hanefi ve Şafii Zazalar
tarafından konuşulur. Bunun içinde de kendi ağız farklılıkları vardır; Çermik,
Gerger ve Siverek gibi...
ŞéXBIZINİ KURDÇESİ: Şéxbızın Kurdleri Orta Anadolu’da
yaşamaktadırlar. Şeyh hüseyni Kurdleri de denilmektedir. Şéxbızın Kurdleri İran
- Kırmanşah, Kerkük, Xaneqin ve Süleymaniye kökenlidirler. 1514 çaldıran
savaşından sonra Kerkük ve Süleymaniye’den Anadolu’ya gelmişlerdir. Çaldıran savaşındaki başarılarından dolayı
Anadolu vilayetleri ve Haymana yaylası kendilerine hediye olarak verilmiş,
vergi ve askerlikten muaf tutulmuşlardır. Aşiret kendi içerisinde Kerküki-lek,
Ler, Kelati, Xewend, Jiriki, Kuse, Sileni, Çel ve Palani gibi kollara ayrılır. Şéxbızıniler
başta Ankara’nın Haymana, Bala, Polatlı ilçeleri olmak üzere, Konya, Kayseri,
Akhisar, Kırşehir, Niğde, Yozgat ve diğer doğu illerinde yaşarlar. Şéxbızınilerin
hikâyesinden de anlaşılacağı üzere Anadolu Türk ve Kurdlerin ortaklaşa çabaları
sonucu Bizans’ın elinden alınmıştır. Atatürk
de bu ortaklığı hesaba katarak 1920’deki
İzmit konferansında gazetecilerle yaptığı söyleşide:” Mersin, Sinop arasında bıçak
sırtıyla Türk ve Kürtler arasında bir sınır çizerek hısım ve akraba olan bu iki
halkı bölmek imkânsızdır…” dediğinde Kurdlerin ortaklıktan gelen
haklarının sınırını çizmiştir. Yani Kurdistan’ın Anadolu’daki batı sınırına
dikkat çekiyor ve resmi ağızdan onaylıyordu. Ama ne hikmetse Kurd siyasetçi ve
aydınları Atatürk’ün dikkat çektiği sınırların çok daha gerisine razı olmuş
gibi hareket etmektedirler..!
Ayrıca son yapılan
dil araştırmalarında Hint Avrupa dillerinin Mezopotamya’dan çıktığı ileri
sürüldü. Yeni Zelandalı araştırma ekibi (Auc. Ün.) Kurdçeden 100 kelime alarak
çalışmalarını yürüttüklerini ve diğer dillerin 1500 yıl önce Kurdçeden
ayrıldığını, Kurdçe, İngilizce, Almanca, Fransızca, İspanyolca, Hintçe,
Portekizce, Rusça ve İtalyancayı kapsayan bu dil ailesinin 9 bin yıl önce yukarı
Mezopotamya’da ortaya çıktığına dair çalışmayı bilim dünyasına açıkladı.
Araştırma dünyada büyük yankı yaptı, bizim açımızdan tatminkâr olmasa bile
Turancı kart-kurt teorisyenlerinin yüzüne bilim dünyasınca indirilmiş bir şamar
olması sevindiricidir.
Zaman çok şeye
gebedir.
Bekleyelim,
görelim.
(devam edecek)
Fikret YAŞAR.
KAYNAKÇA:
*E. C. Bedirxan –
Kürtçe Dil Bilgisi
*V. Minorsky –
Kürtler
*Şerefxan –
Şerefname
*Murat Cıwan - Kürtçe
Dilbilgisi
